Waa maxay dhakaakuhu (miyir-dhinaan ama autism)

What is autism?

Inkastoola ogaadey markii ugu horeesey sanadkii 1943, dhakaakuhu waa naafo aan aad loo aqoon. Haddana isdhaafka dhakaakuhu wuxuu taabtaa ilaa shan boqol oo reer oo UK ku nool.

Dadkadhakaaha qabaa jidh ahaan naafo ma’aha, sida qof maskaxda ka dhaawac ah o kale; ma codsadaan kursi lagu riixo, waxaaney u muuqdaan si qof caadi ah oo naafo lahayn. Qarsoonaantaa awgeed, way adkaan kartaa inaad abuurto ogaansho iyo fahmo astaantan.

‘Sababtoo ah ilmaha dhakaakaha qabaa wuxuu u eegyahay ‘caadi’ dadka qaar waxay moodaan rabshoole ama in aan waalidku rabaynin ilmaha. Dadka aan aqoonini waxay dhahaan waa ‘saaqidnimo’.

Daryeele

Waa maxay dhakaakuhu (autism)

Dhakaakuhuwaa naafo muddo dheer la korta qofka oo saamaysa sida qofku ula hadlo iyo ula macaamilo dadka ku xeeran. Caruurta iyo dadka waaweyn ee qaba dhakaakaha waxay ku dhibanyihiin la xidhiidhka dadka kale si wax ku ool ah. Awoodooda inay asxaab samaystaan way koobantahay sida ay u koobantahay fahankooda dareenka dadka kale.

Dadka qaba dhakaakaha waxay had iyo jeer haystaan naafo waxbarshada ah, laakiin qof kasta oo xanuunkan qabaa waxa dhibaato ku ah sidii uu aduunka u fahmi lahaa.

Waxakale oo jira astaan la dhaho ‘Asperger syndrome’ kaas oo ah nooc dhakaake ah oo loo isticmaalo dadka aad ugu badanyahay dhakaakuhu. Wixii macluumaad dheeraad ah la xidhiidh bogaga waa maxay ‘What is Asperger syndrome?

‘Dhabtu waxay ula muuqataa qofka dhakaakaha qaba mid qasan, iyo dhacdooyin isku dhafan, dad, meelo, codad, iyo aragtiin. Waxaad moodaa inaad jid caddi jirin, hab ama macno waxba. Qayb weyn oo noloshayda ah waxaan ku lumiyey sidii aan u tijaabin lahaa sidaan u ogaan lahaa xadadka ka danbeeyawax kasta.’

Qofkadhakaakeha ahautism?

Waamaxay astaamaha dhakaakuhu (qofka maskaxda ka nuqsaanka ah)?

Dadka dhakaakaha had iyo jeer waxay la kulmaan sadex dhibaato; kuwan waxa loo yaqaan dejiyaasha dhakaakaha.

Xidhiidhka bulsho (dhibaatada xidhiidhka bulsho, tusaale in aad dadka ula muuqato mid fog oo aan dadka ka soocan (aan lala saaxiibi karin)).
La hadalka bulsho (dhibaato xaga hadalka afka iyo kaan afka ahaynba, sida fahan la’aanta hadalka xarakada, wejiga iyo codka laxankiisa).
Qiyaasida (dhibaatada korida, ciyaarista iyo qiyaasida, sida haysashada firfircooni kooban, oo uu qof ka soo eegtay kuna celcelinayo si joogta ah).

Waxadheeraad ku ah dejiyaashan, dhaqan ku celcelis ah iyo ku adkaan in uu bedelo waxa caadada u ah ee celceliska ah.

Maxaakeena autism - ka?

Sababahadhabta ah ma muuqdaan, laakiin baadhistu waxay muujisey in saameeyaal la dhaxlo ay muhiim yihiin. Waxa kale oo caddaan ah baadhista in astaamooyin keeni karaan la xidhiidhidaa maskaxda koritaanka maskaxda, kuwaas oo dhaca ka hor, kadib ama xiliga dhalashada.

Daaweenta

Hadiidaaweenta hore loo soo dhigo, waxa fiicnaanaya fursadaha qofku uu u helayo gargaar iyo taageero haboon.

Ma taageeri karaa dadka autism-ka qaba?

Aqoon khaas ah iyo taageero habaysan ayaa wax ka bedeli kara qofka haysta nolol dhakaaknimo ku jirto, taageeris in farsamada la buuxsho ayaa keeni karta in lagu guulaysto da’da dhalin yaranimo.

Ururka dhakaakaha ee qaranka

Ururka dhakaakaha ee qaranka waxa la abuureyy 1962, waxaanu ku fidey UK isagoo ah ururka ugu horeeya ee dadka qaba xanuunkaa iyo kuwa daryeela, isagoo fidinaya dadaal iyo cod xoogan oo xanuunkaa ku saabsan. Ururku wuxuu ka shaqeeyaa meelo badansiduu u taageero dadka qaba dhakaakaha sidii ay nonoloshooda ugu noolaanlahaayeen madax banaanida ugu badan.

NAS-ta maanta:

Waxay maamulaan waxbarashada iyo xarumaha dadka waaweyn
Waxay taageeraan ururuda deegaanada sidii ay u kobcin lahaayeen adeeg khaas ah
Waxay daabacaan buugaag iyo waraaqo dhawr ah
Waxay leeyihiin laybereeri waalidiinta iyo baadhayaashu ay isticmaali karaan, hadii ay balan ka samaystaan
Waxay maamulaan khad telifoon taageero ah oo loogu talo galay waalidiinta iyo daryeelayaasha iyo dadka xanuunkaa qaba
Waxay debertaa shirarka iyo barnaamijyada tababarka
Waxay xidhiidhisaa qorshaha shaqooyinka tabarucayaasha, waalidiinta, iyo asxaabta
Waxay bixisaa daween khaas ah iyo adeeg baadhis ah
Waxay dhiirigelisaa baadhista waxa xanuunkan keena
Waxay taageertaa ururada iyo reeraha ee wadanka oo dhan
Waxay sare u qaadaa ogaanshaha iyo fahmada xanuunka dhakaakeha ah
Waxay siisaa talooyin farsamoyaqaanada iyo kooxaha dhakaakaha
Waxay abuurtaa ictiraafka barnaamijyada waxbarsho iyo daryeel ee xanuunkaa dhakaakaha ah
Waxay habaysaa, shaqo la taageero ee dadka waaweyn ee xanuunka dhakaakuhu hayo.